Sąd jest obowiązany, w sytuacji zgłoszenia przez małżonków wniosku o nieorzekanie o winie, pouczyć ich o skutkach braku orzeczenia (wynika to z art. 5 oraz 212 k.p.c.). Orzeczenie o winie ma bowiem znaczenie nie tylko moralne, ale także może łączyć się z obowiązkiem alimentacyjnym, a pośrednio także mieć wpływ na ustalanie nierównych udziałów w majątku wspólnym, ponieważ z zawinionym postępowaniem małżonka niejednokrotnie wiąże się brak przyczynienia się z jego strony do powstania tego majątku.
Ponadto, skutki zaniechania orzeczenia o winie za rozkład pożycia dotyczą także renty rodzinnej. Małżonka rozwiedziona lub wdowa, która do dnia śmierci męża nie pozostawała z nim we wspólności małżeńskiej, ma prawo do renty rodzinnej, jeżeli, oprócz spełnienia warunków określonych w ustawie, miała w dniu śmierci męża prawo do alimentów z jego strony ustalone wyrokiem lub ugodą sądową.
Celem rzetelnego omówienia wpływu orzeczenia o winie małżonka na obowiązek alimentacyjny, sięgnijmy do art. 60 k.r.o. Reguluje on dwa rodzaje obowiązku alimentacyjnego:
- obowiązek alimentacyjny zwykły (art. 60 § 1 k.r.o.),
- obowiązek alimentacyjny małżonka wyłącznie winnego (art. 60 § 2 k.r.o.).
Dwie przesłanki zawarte w art. 60 § 1 k.r.o. to niedostatek małżonka rozwiedzionego i brak uznania go za wyłącznie winnego rozkładu pożycia. Kumulatywne ich spełnienie daje temu małżonkowi możliwość żądania od drugiego małżonka rozwiedzionego dostarczania środków utrzymania w zakresie odpowiadającym usprawiedliwionym potrzebom uprawnionego oraz możliwościom zarobkowym i majątkowym zobowiązanego.
Podobnie art. 60 § 2 k.r.o. wskazuje na dwie przesłanki żądania alimentów:
- alimentów żąda małżonek niewinny od małżonka wyłącznie winnego
- istotne pogorszenie sytuacji materialnej małżonka niewinnego na skutek orzeczenia rozwodu.
W takim przypadku sąd może orzec, że małżonek wyłącznie winny obowiązany jest przyczyniać się w odpowiednim zakresie do zaspokajania usprawiedliwionych potrzeb małżonka niewinnego, chociażby ten nie znajdował się w niedostatku.
Przyjrzyjmy się wybranym tezom orzeczeń zapadłych na gruncie stosowania art. 60 k.r.o.:
- Orzekając o żądaniu małżonka niewinnego zasądzenia alimentów na podstawie art. 60 § 2 k.r.o. sąd powinien porównać sytuację, w jakiej małżonek niewinny znajdzie się po rozwodzie, z sytuacją, w jakiej by się znajdował, gdyby pożycie małżonków funkcjonowało prawidłowo (wyrok SN z 28 października 1980 r., III CRN 222/80, OSNC 1981, nr 5, poz. 90).
- Powództwo o przedłużenie obowiązku alimentacyjnego małżonka rozwiedzionego, który nie został uznany za winnego rozkładu pożycia małżeńskiego, może być wytoczone także po upływie pięcioletniego terminu określonego w art. 60 § 3 k.r.o. (uchwała SN z 15 września 1978 r., III CZP 57/78, OSNC 1979, nr 4, poz. 66).
- W sprawach o roszczenia alimentacyjne między małżonkami sąd w zasadzie nie bada, czy i który z małżonków ponosi winę rozkładu pożycia. Jednakże w wypadkach szczególnych, np. gdy małżonek, który zerwał pożycie, pozostaje w konkubinacie z inną osobą, sąd może odmówić uwzględnienia roszczenia, jako sprzecznego z zasadami współżycia społecznego (uchwała SN z 7 sierpnia 1974, III CZP 46/74, OSNC 1975, nr 12, poz. 160).
- Okoliczność, że rozwiedziony małżonek ma krewnych, obowiązanych z mocy ustawy do alimentowania go, nie wyklucza przedłużenia przez sąd poza okres pięciu lat obowiązku alimentacyjnego drugiego małżonka, który nie został uznany za winnego rozkładu pożycia. Jeżeli jednak krewni ci są w stanie dostarczyć rozwiedzionemu małżonkowi całkowitych środków utrzymania, okoliczność ta – rozważona w związku z wszelkimi innymi okolicznościami sprawy – może mieć wpływ na ocenę zasadności żądania przedłużenia obowiązku alimentacyjnego drugiego małżonka (uchwała SN z 31 października 1973 r., III CZP 58/73, OSNC 1974, nr 5, poz. 85).
- Artykuł 60 § 2 k.r.o. ma zastosowanie w każdym wypadku, gdy orzeczenie rozwodu następuje z winy jednego tylko małżonka. Nie zmienia sytuacji fakt, że do rozkładu pożycia mogły się przyczynić inne jeszcze okoliczności nie zawinione przez żadnego z małżonków.
(wyrok SN z 7 stycznia 1969 r., II CR 528/68, OSNC 1969, nr 10, poz. 179). - Dla oceny, czy warunek przewidziany w art. 60 § 2 k.r.o. został spełniony, nie są istotne ewentualne zmiany, jakie nastąpiły w położeniu materialnym małżonka niewinnego w czasie między faktycznym rozejściem się małżonków a orzeczeniem rozwodu, natomiast istotne jest porównanie każdorazowej sytuacji materialnej małżonka niewinnego z tym położeniem, jakie istniałoby, gdyby rozwód nie został w ogóle orzeczony i gdyby małżonkowie kontynuowali pożycie (wyrok SN z 7 stycznia 1969 r., II CR 528/68, OSNC 1969, nr 10, poz. 179).
- Małżonek niewinny, który pozostaje w niedostatku, może domagać się alimentów od małżonka uznanego w procesie rozwodowym za wyłącznie winnego rozkładu pożycia. W takim wypadku małżonek niewinny nie ma potrzeby wykazywać, że rozwód pogorszył jego sytuację materialną (SN z 10 maja 1966 r., III CR 65/66, OSNC 1967, nr 2, poz. 27).